Όσο άγιος Σάββας ζούσε, οι νεολαυρίτες ωριγενιστές δεν τόλμησαν να υψώσουν κεφαλή. Μετά το θάνατο του όμως, όπως είχε προβλέψει ο ηγούμενος της Νέας Λαύρας Ιωάννης, περιέπεσαν στην αίρεση του Ωριγενισμού, σπέρματα της οποίας υπήρχαν από καιρό στη λαύρα τους, πού ευρίσκετο στη Θεκωέ (μεταξύ Βηθλεέμ και Χεβρώνας).
Αντίπαλοι αυτών υπήρξαν οι Άγιοι Κυριακός, Ιωάννης ο Ησυχαστής (μοναχοί της παλαιάς Λαύρας) και ο άγιος Βαρσανούφιος (μοναχός μοναστηρίου στην Γάζα). Δύο από τους ωριγενιστές ο Δομητιανός και ο Θεοδόσιος Ασκιδάς μετέβησαν στην Κωνσταντινούπολη, όπου κατόρθωσαν να χειροτονηθούν επίσκοποι Αγκύρας και Καισαρείας της Καππαδοκίας. Τούτο ενεθάρρυνε τον κορυφαίο των ωριγενιστών Νόννο, ο οποίος αποφάσισε να καταστρέψει τη μεγάλη Λαύρα με άλλους 40 ωριγενιστές μοναχούς, πού εκδιώχτηκαν από αυτήν και ενώθηκαν με τους παλιούς νεολαυρίτες. Στην προσπάθειά τους αυτή απέτυχαν, κατόρθωσαν, όμως, με μεσολάβηση του «πάπα Ευσεβίου», κειμηλιάρχου της Αγίας Σοφίας, να ξαναγίνουν δεκτοί στην Λαύρα.
Εν τω μεταξύ όμως ο Νόννος αξίωσε από τον πατριάρχη Ιεροσολύμων Πέτρο να διαγράψει από τα δίπτυχα τον πατριάρχη Αντιοχείας Εφραίμ, γιατί είχε καταδικάσει τους ωριγενιστές με σύνοδο στην Αντιόχεια το 542, μετά από προσφυγή παλαιολαυριτών μοναχών. Ο πατριάρχης τότε υπέδειξε στους μοναχούς της μονής του Αγίου Σάββα και αγίου Θεοδοσίου Γελάσιο και Σωφρονίου να γράψουν λίβελλο (κατηγορητήριο) κατά των ωριγενιστών και να τον αποστείλουν στον αυτοκράτορα, πράγμα και το οποίο και έγινε. Ο αυτοκράτορας ενθυμούμενος την ρητή παράκληση του αγίου Σάββα να καταπολεμήσει τον ωριγενισμό, συνέταξε έγγραφο, το οποίο έστειλε στον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Μηνά και στο οποίο αξιούσε την καταδίκη του ωριγενισμού. Συνήλθε πράγματι, το 543, ενδημούσα (τοπική) σύνοδος στην Κωνσταντινούπολη, η οποία κατεδίκασε τους ωριγενιστές. Τις αποφάσεις υπέγραψαν και αυτοί ακόμη Δομητιανός και Θεοδώρα Ασκιδάς, πλην των κορυφαίων ωριγενιστών, πού αποχώρησαν από την Νέα Λαύρα και αποκόπηκαν από την ορθόδοξη Εκκλησία. Φάνηκε έτσι προς στιγμήν ότι επεκράτησε γαλήνη στην εκκλησία των Ιεροσολύμων. Την 21η Νοεμβρίου 543 έγιναν τα εγκαίνια της Νέας εκκλησίας, οπότε καθορίστηκε και η εορτή των Εισοδίων.
ΝΕΟΛΑΥΡΙΤΕΣ ΩΡΙΓΕΝΙΣΤΕΣ Β΄ ΦΑΣΗ ΔΙΕΝΕΞΕΩΣ
Με τις αποφάσεις της τοπικής Συνόδου Κωνσταντινουπόλεως (543) πού κατεδίκασε τον ωριγενισμό, είδαμε ότι συμφώνησε κι’ ο Θεόδωρος Ασκίδας, επίσκοπος Καισαρείας της Καππαδοκίας και πρωτοστάτης των ωριγενιστών. Έπειτα όμως ανακίνησε άλλο θέμα. Είπε στον αυτοκράτορα, ότι οι «ακέφαλοι» μονοφυσίτες δεν παραδέχονται την Δ΄ Οικουμενική Σύνοδο, γιατί ανεγνώρισε σαν ορθοδόξους τους τρεις διδασκάλους της Σχολής της Αντιοχείας Θεόδωρο Μοψουεστίας, Ιβάν Εδέσσης και Θεοδώρητο Κύρου, ενώ κατά τους ακέφαλους, αυτοί ήταν οπαδοί του Νεστορίου και έπρεπε να καταδικαστούν. στην ουσία ήθελε να τους καταδικάσει επειδή ήταν πολέμιοι του ωριγενισμού και οι μοναχοί του αγίου Σάββα τους εκτιμούσαν. Πράγματι ο Ιουστινιανός τους κατεδίκασε με διάταγμα, πού το υπέγραψε ο Μηνάς Κωνσταντινουπόλεως, Ζωΐλιος Αλεξανδρείας και Πέτρος Ιεροσολύμων. Μετά από αυτά άρχισαν να παίρνουν άλλη εξέλιξη τα πράγματα στην εκκλησία των Ιεροσολύμων. Με απειλή του Ασκιδά χειροτονήθηκαν επίσκοποι και διορίστηκαν ηγούμενοι ωριγενιστές, πού κήρυτταν φανερά τον ωριγενισμό και καταδίκαζαν τους Σαββαΐτες ορθόδοξους μοναχούς. Περιστοίχισαν τον πατριάρχη Πέτρο και μετά το θάνατο του Γελασίου, τοποθέτησαν τον ωριγενιστή Γεώργιο ηγούμενο της μονής του αγίου Σάββα, ο οποίος διώχτηκε μετά από διάστημα 7 μηνών. Χωρίστηκαν εν τω μεταξύ οι ωριγενιστές σε Ισοχρίστους, πού δέχονταν ότι κατά την αποκατάστασή τους στην Δευτέρα παρουσία γίνονταν οι άνθρωποι ίσοι με το Χριστό και πρωτοκτίστας ή τετραδίτας, πού πρέσβευαν ότι η ανθρώπινη φύσει του Χριστού είναι ανώτερη από την ανθρώπινη φύση των άλλων κτισμάτων. Οι αποτυχίες αυτές οφείλονταν στο θάνατο του ωριγενιστού Νόννου.
Το 552 πέθανε ο Πατριάρχης Πέτρος και οι ωριγενιστές εξέλεξαν πατριάρχη τον ηγούμενο της Νέας Λαύρας Μακάριο Β΄. Την εκλογή του όμως ακύρωσαν μέσω του αυτοκράτορα Ο Ισίδωρος (πρώην ωριγενιστής) και ο Κόνων, ηγούμενος της μονής του Αγίου Σάββα, «ανήρ μοναχικοίς κατορθώμασι καιορθοδόξοις δόγμασι περιβόητος». Ταυτόχρονα έδωσαν στον αυτοκράτορα λίβελλο κατά του ωριγενισμού. Το αποτέλεσμα ήταν να καθαιρεθεί και να εξοριστεί ο Μακάριος, να εκλεγεί νέος Πατριάρχης Ιεροσολύμων ο Ευστόχιος (552-564), και να συγκληθεί στην Κωνσταντινούπολη το 553 η Ε΄ Οικουμενική Σύνοδος, πού κατεδίκασε τις νεστοριανίζουσες διδασκαλίες των τριών παραπάνω διδασκάλων και επικύρωσε τα πρακτικά της τοπικής Συνόδου της Κωνσταντινούπολης του 543. Τα πρακτικά της Ε΄ Οικουμενικής Συνόδου υπόγραψε τοπική σύνοδο επισκόπων στην Ιερουσαλήμ εκτός από τον Αλέξανδρο Αβήλης και τους νεολαυρίτες ωριγενιστές. Ο πρώτος καθαιρέθηκε και οι δεύτεροι διώχτηκαν το 555 από την Νέα Λαύρα και εγκαταστάθηκαν εκεί 120 ορθόδοξοι μοναχοί, ανάμεσα στους οποίους και ο Κύριλλος Σκυθοπολίτης, πού με τις «μοναχικές ιστορίες» αναδείχτηκε ο Πλούταρχος της εκκλησιαστικής ιστορίας της Παλαιστίνης. Από αυτόν αντλούσε και τις πληροφορίες για τις μονοφυσιτικές και ωριγενιστικές έριδες, πού έληξαν το 555.
Σημείωση: Ο Νεστόριος χώριζε την ανθρωπότητα του Χριστού από την Θεότητα, γι’ αυτό και την Παναγία την δεχόταν σαν Χριστοτόκο και όχι Θεοτόκο.
